Dzieje chełmskiego muzealnictwa sięgają roku 1882, kiedy to zaborca rosyjski powołał do życia Cerkiewno - Archeologiczne Muzeum. Podstawę zbiorów Muzeum stanowiły obrazy, rzeźby, księgi i sprzęt liturgiczny, usunięte przez Rosjan z dawnych cerkwi greckokatolickich w czasie likwidacji Unii w 1875 roku. I wojna światowa położyła kres działalności Muzeum.

Obecne Muzeum Ziemi Chełmskiej zajmuje cztery budynki, w których istnieje 11 działów merytorycznych. Są to Działy: Archeologii; Historii; Etnografii; Przyrody; Edukacji; Sztuki Ziemi Chełmskiej; Sztuki współczesnej i Galeria 72; Biblioteka; Starej fotografii i pracownia fotograficzna; Archiwum.

Zbiory obejmują około 20 tysięcy eksponatów, z których co roku wybrana część prezentowana jest na wystawach stałych i czasowych. Placówka nasza odgrywa znaczącą rolę w życiu kulturalnym Chełma i regionu. Prowadzi szeroką działalność wystawienniczą, edukacyjną i naukową, starając się w miarę posiadanych możliwości powiększać swoje zbiory poprzez darowizny, badania własne i zakupy.

Szczególną uwagą otacza dzieci i młodzież chełmszczyzny, dla których przygotowuje bogatą ofertę lekcji muzealnych, opartych głównie na zbiorach własnych i aktualnych wystawach.