Władza rodzicielska oznacza zbiór praw i obowiązków, które są związane z posiadaniem dziecka. Co do zasady, władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom dziecka, jednakże w wyniku orzeczenia sądu jej zakres może ulec istotnej modyfikacji.

Dziecko ma prawo do rozsądnych życzeń

Do najważniejszych obowiązków rodziców względem dzieci należy zaliczyć:

• otaczanie dziecka opieką (np. zaspokajanie potrzeb dziecka związanych z wyżywieniem, zapewnieniem miejsca zamieszkania, umożliwieniem udziału w zajęciach szkolnych, zapewnieniem właściwej opieki lekarskiej);
• sprawowanie pieczy nad majątkiem dziecka, jeśli dziecko posiada majątek (np. spadek odziedziczony po krewnym czy dochody z własnej pracy zarobkowej);
• wychowanie dziecka;
• poszanowanie godności i praw dziecka (np. zakaz stosowania kar cielesnych).

Władza rodzicielska trwa do ukończenia przez dziecko 18 roku życia i jej znaczenie jest w zasadzie niezmienne w toku całego tego okresu. Niezależnie, czy dziecko jest przedszkolakiem, czy nastolatkiem, rodzice mają takie same prawa i obowiązki, choć oczywiście w miarę możliwości winni wziąć pod uwagę rozsądne życzenia syna czy córki, jeśli wiek dziecka na to pozwala. Z chwilą 18 urodzin dziecko staje się nie tylko pełnoletnie, lecz przede wszystkim uzyskuje pełną zdolność do czynności prawnych. Zdolność ta pozwala na samodzielnie podejmowanie decyzji we wszystkich sprawach, m.in. zawieranie umów, zaciąganie długów, decydowanie o posiadanym majątku.

Rodzice decydują dla dobra dziecka

Jeśli w chwili urodzenia dziecka rodzice są małżeństwem albo zadeklarują ojcostwo przed kierownikiem urzędu stanu, zostają oboje wpisani do aktu urodzenia dziecka. Samo sporządzenie aktu urodzenia nie decyduje wprawdzie o zakresie władzy rodzicielskiej, jednak – o ile do sprawy nie wkroczy sąd rodzinny – oboje rodzice mają pełnię władzy rodzicielskiej i sprawują ją w takim samym zakresie. Niezależnie od sytuacji rodzinnej czy mieszkaniowej, niezależnie od tego, czy rodzice pozostają małżeństwem, mieszkają wspólnie czy oddzielnie, razem winni wykonywać wszystkie prawa i obowiązki wynikające z władzy rodzicielskiej. Rodzice muszą kierować się dobrem dziecka, to jest w każdej sytuacji rozważać, jakie działanie będzie naprawdę zgodne z jego interesem. Wybór szkoły, udział w zajęciach pozalekcyjnych, wybór miejsca zamieszkania, wyjazd na szkolną wycieczkę, sposób leczenia – to tylko niektóre z decyzji, jakie wymagają zgody obojga rodziców.

Jeśli rodzice nie potrafią się porozumieć, wówczas każde z nich ma prawo do skierowania sprawy na drogę sądową. Sąd rodzinny, po rozważeniu stanowisk obojga rodziców, podejmie za nich decyzję w istotnej sprawie syna czy córki.

Może zdarzyć się również tak, iż po urodzeniu dziecka konieczne będzie wystąpienie z pozwem o ustalenie ojcostwa. W takim przypadku sąd kompleksowo rozpatrzy całą sytuację dziecka i najprawdopodobniej zleci biegłym specjalistom przeprowadzenie badań genetycznych, a po rozpoznaniu sprawy orzeknie nie tylko o ojcostwie dziecka, lecz również o noszonym przez dziecko nazwisku, alimentach, kontaktach ojca z dzieckiem oraz o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej.

Co ważne, władza rodzicielska jest zupełnie niezależna od obowiązku alimentacyjnego – rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej ma nadal obowiązek uiszczania renty alimentacyjnej na rzecz dziecka.

Władza rodzicielska może doznać ograniczeń

W zależności od sytuacji panującej w rodzinie dziecka, władza rodzicielska może zostać zmodyfikowana. Dzieje się tak wówczas, gdy dobro dziecka jest na tyle zagrożone działaniem jego rodziców, że konieczna jest interwencja sądu.

Sąd rodzinny może:
- pozbawić rodzica władzy rodzicielskiej;
- ograniczyć władzę rodzicielską do określonych uprawnień;
- zawiesić wykonywanie władzy rodzicielskiej.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej następuje zazwyczaj wtedy, gdy rodzice rażąco zaniedbują swoje obowiązki względem dzieci lub nadużywają władzy rodzicielskiej. Przykładami takich sytuacji może być np. porzucenie dziecka, narażenie dziecka na bardzo poważne niebezpieczeństwo (np. pozostawienie przedszkolaka samego w domu i to na wiele godzin), kompletny brak zainteresowania losami syna czy córki.

Sąd zadecyduje o ograniczeniu władzy rodzicielskiej, gdy  dobro dziecka jest zagrożone, ale nie ma jeszcze przesłanek do zastosowania surowszego środka, jakim jest pozbawienie władzy rodzicielskiej. Nie istnieje jedna forma ograniczenia władzy rodzicielskiej – w zależności od rodzaju sprawy sąd rodzinny dobierze odpowiednią metodę ingerencji we władzę rodzicielska rodzica. Może to być na przykład nadzór kuratora sądowego, zobowiązanie do odbycia terapii, zobowiązanie do podjęcia określonego leczenia, obowiązek uzyskania zezwolenia sądu na podejmowanie określonych decyzji. Najbardziej typowym sposobem ograniczenia władzy rodzicielskiej jest uregulowanie władzy w wyroku rozwodowym poprzez powierzenie wykonywania pełni władzy jednemu z rodziców i ograniczenie władzy rodzicielskiej do określonych obowiązków i praw (np. do współdecydowania o sposobie długotrwałego leczenia czy wyjeździe dziecka na stałe za granicę).

Zawieszenie władzy rodzicielskiej, instytucja stosunkowo najrzadsza, zdarza się wówczas, gdy z powodu przejściowej przeszkody wykonywanie władzy rodzicielskiej jest czasowo niemożliwe – np. w przypadku wyjazdu rodzica za granicę albo pobytu w zakładzie karnym.

O władzy rodzicielskiej decyduje sąd

Sprawa dotycząca władzy rodzicielskiej może zostać wszczęta na wniosek albo z urzędu. Każdy z rodziców może złożyć wniosek o modyfikację władzy rodzicielskiej drugiego rodzica. W drastycznych przypadkach sąd może samodzielnie zadecydować o rozpoczęciu takiej procedury, na przykład po uzyskaniu od szkoły dziecka informacji o nieprawidłowościach występujących w rodzinie ucznia.

W sprawie władzy rodzicielskiej sąd wydaje postanowienie. Od postanowienia przysługuje prawo do wniesienia apelacji. Sprawy te rozpoznają sądy rodzinne, tj. sąd rejonowy położony w miejscowości, w której mieszka dziecko. Apelacja jest kierowana do sądu wyższego stopnia, którym zawsze będzie sąd okręgowy.

Co istotne, orzeczenie o władzy rodzicielskiej zawsze może zostać zmienione. Jeśli sytuacja dziecka zmieni się i rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej aktywnie uczestniczy w jego wychowaniu, władza rodzicielska może zostać przywrócona.