„Nie denerwuj się”, „nie złość się”, „czemu krzyczysz” – jak często te słowa padają z ust rodziców i opiekunów, dając dziecku przekaz, że złości nie należy ani przeżywać ani wyrażać. A przecież wszystkie odczuwane przez dziecko emocje mają znaczenie i są konieczne do przeżycia – tak samo jest i ze złością. Złość ochroni dziecko przed sytuacjami, które mogą stanowić zagrożenie dla realizacji jego potrzeb i pragnień, da energię, aby osiągnąć cel czy uchroni przed napastnikiem.

 

Kilka słów o dziecięcych emocjach

Dzieci uczą się rozpoznawania emocji przede wszystkim w wyniku częstych i regularnych kontaktów z innymi osobami – poznają wówczas własne stany emocjonalne (w tym ich fizjologiczne i wizualne oznaki) oraz zyskują świadomość, jakie emocje przeżywają inni ludzie w różnych sytuacjach.

Mózg człowieka jest skonstruowany w taki sposób, aby doświadczać emocji na dwóch poziomach. Na poziomie podstawowym odbierane i wysyłane są „spontaniczne”, fizjologiczne objawy emocji, jak na przykład przypływ adrenaliny czy przyspieszone bicie serca, pojawiające się, gdy przeżywamy radość, złość lub doświadczamy lęku. Te zaprogramowane na podstawowym poziomie reakcje emocjonalne pojawiają się u dziecka już w pierwszych dniach jego życia. Poziom wyższy odpowiada za świadome przeżycia emocjonalne, czyli te modyfikowane kulturą, sposobem myślenia i nawykami osoby. I to właśnie ten drugi poziom potrzebuje bardzo dużo czasu na ukształtowanie się.

 

Skrzynka z narzędziami

Aby dzieci nauczyły się odpowiednio gospodarować tak silną emocją, jaką jest złość, powinny mieć odpowiednio wyposażoną „skrzynkę z narzędziami”. W jej skład wchodzą różnorodne strategie radzenia sobie ze złością własną i cudzą, stosowane przez dziecko. Aby być w stanie zgromadzić odpowiednią ilość doświadczeń, młody człowiek musi być wystawiony na sytuacje mogące wywoływać w nim samym lub w innych osobach złość. Nie powinien być chowany pod kloszem. To trudne zadanie dla rodziców, którzy tak bardzo chcą uchronić swoje dziecko przed przeżywaniem trudności i przykrości. Dziecko powinno móc się zezłościć i to uczucie wyrazić. Ważne jednak, by odbyło się w to w akceptowalny społecznie sposób.

 

Domowy kodeks złości

Narzędziem pomagającym w nauczeniu dzieci akceptowalnych sposobów wyrażania zdenerwowania jest kodeks złości, który można stosować zarówno w domu, przedszkolu, jak i szkole. Zawiera on trzy podstawowe zasady:

 

1. Złość można czuć i wyrażać
2. Złość wolno wyrażać za pomocą następujących zachowań (np. opowiadając o własnym zdenerwowaniu, wychodząc do swojego pokoju, rzucając poduszką, itp.)
3. Złości nie wolno wyrażać za pomocą następujących zachowań (np. krzykiem, wzajemnym obrażaniem, biciem, pluciem, tupaniem)

 

Zastosowanie się do powyższych zasad może się wiązać z uzyskaniem przez dziecko jakiegoś przywileju, natomiast jego złamanie z konkretną konsekwencją.
Powyższy kodeks, wraz z akceptowalnymi i nie akceptowalnymi zasadami, tworzymy z dziećmi wspólnie, korzystając z techniki burzy mózgów. Dodatkowo otwiera to możliwość porozmawiania o sytuacjach, które są dla rodziny szczególnie trudne.

 

 

Apteczka pierwszej pomocy - algorytm złości

Stanowi ona zestaw umiejętności, które dziecko powinno posiadać w sytuacji, mogącej wywoływać złość. W jej skład wchodzą między innymi: sposoby na zapobieganie wybuchom złości oraz ograniczanie strat.

W tym ćwiczeniu, które możemy wykonać wspólnie w domu lub grupie przedszkolnej, proponujemy dziecku, aby w rzeczywistej lub wymyślonej sytuacji spróbowało znaleźć różne drogi rozwiązania konkretnego problemu. Wspólnie omawiamy również konsekwencje dokonania określonego wyboru. Na tej podstawie uczymy młodego człowieka poszukiwania najlepszego rozwiązania danej sytuacji.

 

OPIS WYDARZENIA: Jasiek zabrał klocki, którymi się bawiłem.

 

MOŻLIWE ROZWIĄZANIA:

A. zostawiam go z moimi klockami i odchodzę,
B. wyrywam mu klocki i odpycham go,
C. mówię mu, że jest „głupi”,
D. tłumaczę mu, że to ja bawiłem się klockami i proponuję wspólną zabawę (lub podział klocków między nas po równo).

 

KONSEKWENCJE WYBORU OKREŚLONEGO ROZWIĄZANIA:

a. nie mam swoich ulubionych klocków; może się ze mnie śmiać, że pozwoliłem sobie je odebrać; czuję złość na siebie, że niczego nie zrobiłem,
b. może sobie zrobić krzywdę jak się przewróci; może mi oddać; nie będzie mnie już lubił; będę jeszcze bardziej zły,
c. on również powie mi coś niemiłego i mogę się bardziej rozzłościć; nie będziemy się lubić,
d. bawimy się wspólnie; lubimy się; jestem spokojny.

 

Dzięki analizie zysków i strat dokonujemy wspólnie wyboru najlepszego rozwiązania. Uczulamy dziecko, że taki wybór to odpowiedzialność i wiąże się z poniesieniem pełnych konsekwencji – zarówno tych przyjemnych, jak i przykrych.

 

RADY DLA RODZICÓW:

 

• Nie mów „jestem zły” – powiedz „złoszczę się”.
• Zwróćcie dziecku uwagę, że złość można również poczuć w swoim ciele. Dla małych dzieci reakcje fizjologiczne są cenną wskazówką, często bardziej dostępną niż przekonania czy faktycznie odczuwane emocje.
• O złości mówcie od samego początku. To znaczy od momentu, kiedy noworodek zacznie szlochać domagając się jedzenia, przytulenia, zmiany pieluszki czy czasu na zabawę. Warto by rodzic mówił: „zdenerwowałeś się, bo nie zmieniłem ci pieluszki”. Nie przejmujmy się, że dziecko tego „nie zrozumie”, chodzi nam o to, abyście jako rodzice przyzwyczaili się, że trzeba mówić dziecku o jego emocjach, by nie były one tworem zupełnie abstrakcyjnym i niemożliwym do pojęcia.
• Rozmawiajcie o swoich kłótniach. Nie oszukujcie dzieci, że już nigdy więcej nie będzie to miało miejsca, że nie podniesiecie na siebie głosu, nie wypowiecie przykrych słów. Ważne by dziecko wiedziało, że to tylko kłótnia, i że ona niczego na gorsze trwale nie zmienia.
• Ćwiczcie asertywność. Pokazujcie swoim przykładem, że o złości trzeba mówić, a nie nieustannie gromadzić ją w sobie.
• Pamiętajcie – nikogo nie wolno bić, również siebie samego. Zwracajcie dzieciom na to uwagę, by nie odreagowały napięć na sobie w postaci autoagresji.
• Czytajcie o złości – nie tylko poradniki, ale i książeczki przeznaczone wspólnie dla dzieci. To dobry sposób na stworzenie bezpiecznej przestrzeni do rozmowy o tym, co trudne.

 

ALE I TAK CIĘ LUBIĘ!
Ważne, aby rozmawiać z dzieckiem o sytuacjach trudnych czy wywołujących złość. To niełatwe zadanie, by zrobić to z poszanowaniem granic i szczerą troską o dobro drugiej osoby. Proponujemy wam następujące rozwiązanie. Każdego wieczoru zbierzcie się na naradę rodzinną, podczas której, przez kilkanaście minut, każdy będzie miał okazję powiedzieć, co zezłościło go w zachowaniu drugiej osoby w ciągu mijającego dnia. Każdą wypowiedź zakończcie słowami: „ale i tak cię lubię”.

 

Agnieszka Gąstoł
psychoterapeuta, psycholog
pedagog specjalny

 

ZRÓBCIE TO RAZEM!

 

KOMIKS
Narysujcie wspólnie komiks, w którym w kilku scenkach dziecko przedstawi zachowanie drugiej osoby,  które wzbudziło w nim gniew (np. zabranie zabawki) oraz sposób rozwiązania konfliktowej sytuacji. Czekamy na Wasze prace!

Zobacz: