Sprawy rodzinne bez wątpienia budzą wiele emocji. Zazwyczaj jeśli rodzice dziecka są w stanie rozwiązać sprawę polubownie, czynią to we własnym zakresie. Gdy sprawa trafia to sądu, poziom zaangażowania obu stron – oraz członków ich rodzin i przyjaciół -  jest niezwykle wysoki. Niekiedy dziecko również zostaje uwikłane w konflikt rodziców.

Dziecko może zostać wysłuchane przez sędziego

W oczywisty sposób sprawa rodzinna dotyczy osoby dziecka lub jego majątku. W odróżnieniu od innych postępowań sądowych dziecko – jako osoba najbardziej zaangażowana w sprawę – nie bierze aktywnego udziału w toczącym się postępowaniu. Wynika to z charakteru instytucji władzy rodzicielskiej, która wiąże się z reprezentacją interesów dziecka w toku postępowań sądowych. Dziecko nie posiada pełnej zdolności do czynności prawnych:

• dziecko poniżej 13 roku życia nie posiada w ogóle zdolności do czynności prawnych;
• dziecko pomiędzy 13 a 18 rokiem życia posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych.

Z tego względu do momentu osiągnięcia przez dziecko pełnoletności jego interesy w toku postępowania prowadzonego przed sądem reprezentowane są przez przedstawiciela ustawowego albo ustanowionego przez sąd kuratora.

Z uwagi na szczególny charakter spraw rodzinnych sąd wysłucha dziecko w sprawie rodzinnej tylko wyjątkowo. O wyjątkowości tego rozwiązania świadczy fakt, iż przypadki, w których sąd decyduje się na zastosowanie tego rozwiązania, mają charakter marginalny. Zazwyczaj sąd przy ustaleniu woli dziecka oprze się wyłącznie na innych zgromadzonych w sprawie dowodach, przede wszystkim zeznaniach osób bliskich dziecku, dokumentach i opinii biegłych sądowych (o czym poniżej). Sąd uwzględni zdanie i rozsądne życzenia dziecka, jeśli przemawiają za tym okoliczności sprawy, a samo wysłuchanie jest możliwe z uwagi na poziom rozwoju umysłowego, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka.

Wyjątkowość wysłuchania dziecka powoduje, iż sąd skorzysta z tego środka tylko wówczas, gdy jest to naprawdę koniecznie. Przykładowo, sąd może wysłuchać dziecko w sprawie dotyczącej ustalenia jego miejsca zamieszkania (tj. zdecydowania, czy dziecko na stałe będzie mieszkało z mamą, czy z tatą) czy wyjazdu za granicę na stałe (jeśli jeden z rodziców złoży wniosek o rozstrzygnięcie o istotnych sprawach dziecka poprzez zgodę na taką czynność), ale nie zrobi tego w sprawie o alimenty.

Wysłuchanie i sposób jego przeprowadzenia w istotny sposób różni się od tradycyjnego sądowego przesłuchania:

• wysłuchanie powinno się odbyć poza salą posiedzeń sądowych (tj. na przykład w wyznaczonym do tego pomieszczeniu albo pokoju sędziego);
• wysłuchanie odbywa się w konwencji luźnej rozmowy, dostosowanej do wieku dziecka i jego rozwoju umysłowego;
• wysłuchanie odbywa się bez udziału rodziców i ich pełnomocników;
• w wysłuchaniu może brać udział biegły psycholog.

Dopiero wraz z ukończeniem 18 roku życia i uzyskaniem pełnej zdolności do czynności prawnych pełnoletnie już dziecko może reprezentować się samodzielnie. Wraz z osiągnięciem pełnoletności władza rodzicielska wygasa, stąd w zasadzie jedyną sprawą, jaka może toczyć się w sądzie rodzinnym, będzie sprawa dotycząca alimentów albo majątku dziecka. W takim przypadku pełnoletni syn/ pełnoletnia córka będzie występować jako strona samodzielnie i zostanie przesłuchany lub przesłuchana zgodnie z obowiązującymi zasadami.

Biegły psycholog spotka się z dzieckiem

Wysłuchanie dziecka w większości spraw rodzinnych jest zastąpione za pomocą dowodu z opinii biegłych psychologów. W każdej sprawie sądowej sąd może zasięgnąć opinii specjalistów, jeśli konieczne jest posiadanie specjalnej wiedzy i doświadczenia, którym nie dysponuje sędzia prowadzący sprawę. Przykładowo, w sprawach dotyczących błędów lekarskich sąd zawsze skorzysta z pomocy lekarzy. W przypadku spraw rodzinnych sąd zazwyczaj korzysta z pomocy biegłych psychologów.

Z badania biegli sporządzają pisemną opinię, która zostanie doręczona obojgu rodzicom biorącym udział w postępowaniu. W treści opinii zawarte jest podsumowanie sytuacji rodzinnej dziecka oraz propozycja rozwiązania istniejącego konfliktu – choć ostateczna decyzja będzie zawsze zależała do sędziego prowadzącego sprawę.

Jeśli rodzice dziecka nie zgadzają się z zawartymi w treści ustaleniami, mają prawo do wniesienia pisemnych zastrzeżeń do opinii, żądania przesłuchania biegłych psychologów – autorów opinii na rozprawie, a nawet do sporządzenia kolejnej opinii przez innych biegłych.

Postępowanie sądowe jest stresującym przeżyciem dla wszystkich osób zaangażowanych w spór, którego dotyczy sprawa. Bez wątpienia rodzice dziecka powinni zadbać o to, aby ich syn czy córka zostali możliwie jak najmniej uwikłani w trwający konflikt. Opisane powyżej rozwiązania mają na celu zapewnienie dziecku możliwie jak największego komfortu, choć oczywistym jest, iż spotkanie z obcymi osobami w obcym miejscu będzie dla dziecka stresującym przeżyciem. Z tego też względu rodzice winni zawsze rozważyć, czy mogą rozwiązać swoje nieporozumienia w sposób polubowny.