Instytucja zachowku budzi wiele kontrowersji, jednak funkcjonuje w polskim porządku prawnym od wielu lat, a procesy o zapłatę zachowku są niezwykle częste. Z tego też względu warto wiedzieć, jak wygląda sytuacja dziecka, które jest uprawnione do otrzymania zachowku.

Zachowek przy dziedziczeniu z testamentu

Dziedziczenie spadku po zmarłym spadkodawcy może odbywać się w oparciu o dwa różne sposoby:
1. dziedziczenie ustawowe;
2. dziedziczenie testamentowe.

Dziedziczenie ustawowe zachodzi wówczas, gdy spadkodawca nie sporządził ważnego testamentu (tj. nie sporządził żadnego testamentu w ogóle albo sporządzony przez niego testament jest nieważny – na przykład nie zawiera podpisu). W tym przypadku spadek – majątek należący do spadkodawcy w chwili jego śmierci – otrzymują osoby wskazane w przepisach Kodeksu cywilnego. W pierwszej kolejności prawo do spadku nabywają dzieci i małżonek zmarłego. Kiedy dziedziczenie odbywa się na zasadach ustawowych, prawo do zachowku nie występuje.

Dziedziczenie testamentowe polega na powołaniu do spadku osób wskazanych w treści testamentu. Każdy pełnoletni człowiek, posiadający pełną zdolność do czynności prawnych, może sporządzić testament. W dokumencie tym spadkodawca wskazuje, kto i w jaki sposób będzie dziedziczył na wypadek jego śmierci. Spadkodawca może rozporządzić swoim majątkiem w całkowicie dowolny sposób – w tym może zadecydować o powołaniu do spadku osób innych, aniżeli osoby mu najbliższe. W takim przypadku może znaleźć zastosowanie instytucja zachowku.

Dwie trzecie udziału spadkowego dla dziecka

Jeśli osoba najbliższa spadkodawcy, która dziedziczyłaby spadek na podstawie ustawy, nie otrzyma należnego jej udziału spadkowego w postaci powołania do spadku lub uczynionej przed śmiercią spadkodawcy darowizny, wówczas może dochodzić zachowku od osób, które nabyły majątek spadkodawcy w drodze dziedziczenia lub darowizny. Celem instytucji zachowku jest ochrona krewnych spadkodawcy przed jego niekorzystnymi rozporządzeniami majątkowymi.

Kwota, jaką osoba uprawniona od zachowku, zależy od czynników wskazanych w treści Kodeksu cywilnego. Prawo do zachowku wynosi:

• 1/2 udziału spadkowego

albo

• 2/3 udziału spadkowego, gdy osoba uprawniona do zachowku jest małoletnia (tj. poniżej 18 roku życia) albo trwale niezdolna do pracy.

Przez udział spadkowy należy rozumieć udział, który przysługiwałby osobie uprawionej do zachowku, gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu i gdyby dziedziczenie odbywało się na zasadach wskazanych w ustawie.

Przykład:

Jan ma żonę Karolinę i dwoje dzieci – Monikę (12 lat) i Michała (17 lat). W przypadku dziedziczenia ustawowego każde z nich otrzymałoby 1/3 spadku. Jan sporządził testament, w którym cały swój majątek przekazał swojemu bratu. Karolina, reprezentująca również niepełnoletnie dzieci, może wystąpić do szwagra z roszczeniem o zapłatę zachowku. W przypadku Karoliny będzie to suma odpowiadająca 1/6 spadku, zaś w przypadku każdego z dzieci – 2/9 spadku.

Dziecko jest reprezentowane przez rodziców

Zachowek przysługujący dziecku jest wyższy, aniżeli zachowek, o który mogą ubiegać się osoby dorosłe. Zachowek może zostać obniżony, jeśli przed śmiercią spadkodawca dokonał na rzecz osoby uprawnionej do zachowku darowizny. Poczynione przez spadkodawcę zwyczajowe prezenty (na przykład z okazji urodzin czy pierwszej komunii) nie obniżają zachowku. Zachowek mogą obniżyć również poniesione przez spadkodawcę koszty edukacji czy wychowania, jeśli przekraczają one zwyczajową, przyjętą miarę (na przykład kosztowna edukacja w zagranicznej szkole).

Przykład:

Karol był rozwiedziony i miał córkę Joannę (16 lat). Przed śmiercią Karol podarował córce mieszkanie. Karol sporządził testament, w którym cały majątek przekazał partnerce. Joanna w toku procesu o zachowek będzie reprezentowana przez swoją matkę. Należny jej zachowek zostanie obniżony o wartość podarowanego jej przez ojca mieszkania.

W toku sprawy o zachowek dziecko jest reprezentowane przez rodziców (lub przez jednego z nich). Zachowek nie przysługuje osobie uprawnionej automatycznie – osoba uprawniona z chwilą otwarcia spadku nie otrzyma kwoty odpowiadającej wartości zachowku. Zachowek ma formę roszczenia o zapłatę, co oznacza, iż konieczne jest wystąpienie z żądaniem zapłaty do osób, które nabyły spadek. Jeśli wezwanie do zapłaty nie przyniesie żadnego rezultatu, wówczas kolejnym krokiem jest wniesienie pozwu o zapłatę do właściwego sądu.

Co ważne, roszczenie o zapłatę zachowku przedawnia się z upływem 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu. Po upływie tego terminu zachowek nie może być skutecznie dochodzony, jeśli osoba zobowiązana do zapłaty podniesie zarzut przedawnienia.

Zachowku dla dziecka nie sposób obniżyć

Oprócz wskazanych powyżej przypadków, w których kwota zachowku należna osobie uprawnionej może zostać obniżona, istnieje jeszcze jedna możliwość obniżenia zachowku. Niezwykle często osoby zobowiązane do wypłaty zachowku powołują się na przepis art. 5 Kodeksu cywilnego, który odwołuje się do zasad współżycia społecznego. Oczywistym jest, iż w przypadku pozwu o zapłatę zachowku osoba zobowiązana do zapłaty będzie starała się możliwie jak najbardziej zminimalizować roszczenie powoda, przede wszystkim wskazując na okoliczności dotyczące relacji spadkodawcy i osoby uprawnionej.

Najczęstszym zarzutem jest zachowanie osoby uprawnionej względem spadkodawcy – brak zainteresowania, brak kontaktu, brak pomocy w trudnych chwilach. Zgodnie z utrwalonym w orzecznictwie poglądem, jeśli pozwany w sprawie o zachowek skutecznie wykaże, że zachowanie osoby uprawnionej do zachowku względem spadkodawcy było rażąco nieprawidłowe, zachowek może zostać obniżony.

Pogląd ten nie ma jednak zastosowania do uprawnionych do otrzymania zachowku dzieci. W takim przypadku zazwyczaj sądy uznają, iż dziecko – z uwagi na swój wiek – nie może ponosić odpowiedzialności za nieprawidłowe relacje ze spadkodawcą, które najczęściej są spowodowane działaniami innych osób (na przykład rodziców dziecka) albo samego spadkodawcy.