Wpływ literatury na wyobraźnię dzieci

Często się mówi, że literatura wpływa na rozwój wyobraźni u dzieci. Z czym to jest związane? Jakie książki wybierać, aby rozwijać u dziecka nie tylko wyobraźnię, ale też osobowość? Żeby zrozumieć to zagadnienie, warto zaznajomić się z teorią na temat rozwoju wyobraźni u dzieci.

Wyobraźnia jest jednym z procesów poznawczych, który pojawia się już w pierwszych latach życia człowieka, obok wrażeń, spostrzeżeń, pamięci, myślenia i uwagi. W procesie nabywania nowych umiejętności i rozwoju czynności, w umyśle następują zmiany, wpływające z kolei na rozwój aktywności (np. zabawowej), proces uspołeczniania czy też procesy poznawcze.

Według J. Piageta, szwajcarskiego psychologa, istnieje kilka stadiów rozwoju inteligencji człowieka, silnie związane z rozwojem procesów poznawczych. Pierwszym z nich jest okres sensoryczno – motoryczny, obejmujący dwa pierwsze lata życia człowieka. Wtedy to dziecko poznaje świat za pośrednictwem systemu sensorycznego i motorycznego oraz poprzez organizowanie najbliższej przestrzeni. Początkowo bazuje ono na odruchach, później powtarza schematy i eksperymentuje. Pierwsze świadome przejawy rozwoju wyobraźni można zaobserwować już u dziecka 8-10 miesięcznego. Wiąże się ona ściśle z jego spostrzeżeniami, doznaniami, ale jeszcze nie ma charakteru twórczego przekształcania elementów.

Drugim okresem, wyróżnionym przez Piageta, jest okres semiotyczny (symboliczny), kiedy to dziecko jest w stanie myśleć za pomocą reprezentacji. Do przedstawiania rzeczywistych obiektów wykorzystuje symbole (obrazy lub słowa) albo przedmioty będące reprezentantami (np. w zabawach tematycznych). W tym czasie dziecko jest zależne od własnej perspektywy i nie potrafi przewidzieć obrazu osób patrzących na to samo miejsce, ale z innego punktu. Wyobraźnia w tym wieku wydaje się niezwykle bujna, nie uwzględniająca realiów świata zewnętrznego. Pojawia się animizacja (czyli nadawanie rzeczom i zjawiskom pierwiastka duchowego) oraz antropomorfizacja (nadawanie ludzkich cech zjawiskom przyrody). Poza tym dzieci w tym wieku mają tendencję do naśladowania stereotypów i zachowań innych osób.

Okres operacji konkretnych obejmuje lata 6-11 (czyli wiek, w którym dziecko zaczyna uczęszczać do szkoły). Charakterystyczna dla tego wieku jest umiejętność wykonywania różnych operacji umysłowych, jak również odwracanie ich. Ponadto w tym wieku dziecko, w przeciwieństwie do przedszkolaków, potrafi posługiwać się zbiorem operacji. Nabywa umiejętność decentracji, tzn. jest w stanie wyobrazić sobie świat widziany oczami kogoś innego. Jego myślenie opiera się na wyobrażeniach (obrazach), jest w stanie tworzyć pojęcia oderwane od rzeczywistości, uogólniać i konkretyzować.

Kolejnym okresem rozwojowym człowieka, według Piageta, jest okres operacji formalnych (11-15 lat). Wtedy też młody człowiek rozumie istnienie świata złożonego z myśli, idei, pojęć, teorii i twierdzeń. Rozwija się u niego myślenie hipotetyczno-dedukcyjne. Wyobraźnia zaś wiąże się z dużą emocjonalnością i często ma kompensacyjny charakter.

Wydaje się, że wyobraźnia u dzieci rozwija się sama, w toku dorastania. Gdzie tu więc miejsce na czytanie książek?

Okazuje się, że im bogatszy jest świat otaczający nasze dziecko, tym bardziej ma ono zróżnicowane przeżycia oraz wyobrażenia. Dzieci, zwłaszcza młodsze, spontanicznie reagują na utwory literackie. Silnie przeżywają opisywane przygody, nierzadko odczuwając potrzebę nawet zmieniania fabuły. Wtedy to też aktywizuje się ich wyobraźnia, podsuwając pomysły na przekształcanie wydarzeń przedstawionych w książce. Poza tym, literatura podsuwa nowe elementy, które mogą zagościć w fantazjach dziecka Począwszy od informacji na temat dalekich krajów i ludów, przez po fantazyjne stwory, tajemnicze miejsca, aż po niezwykłe wydarzenia jak np. latanie.

Książki wpływają na wyobraźnię, co z kolei ma związek z marzeniami. Literatura formuje marzenia i jest istotnym bodźcem do powstawania nowych. Ma to związek z kształtowaniem się osobowości. Pragnienia i fantazje mogą wyznaczać cele w życiu, przyczyniać się do powstawania pomysłów i planów. Marzenia mogą mieć też kompensacyjny charakter, regulować emocjonalność dziecka. Z kolei bogata wyobraźnia pomaga w rozwoju kreatywności, w działaniach twórczych, będąc podstawą ekspresji i inwencji.

Osoby dorosłe są w stanie same wybierać pozycje literackie, które ich interesują, jednak dzieci są całkowite zdane na opinie rodziców i opiekunów. Jakie książki wybierać, by móc odpowiednio wychowywać „przez literaturę”?

Rzecz jasna, wybierane teksty powinny być dostosowane do wieku i możliwości dzieci. Warto najpierw samemu zaznajomić się z książką i sprawdzić, czy słownictwo będzie zrozumiałe, czy poruszana tematyka może zainteresować dziecko, a przypadku młodszych czytelników – czy ilustracje będą dawały możliwość rozwoju wyobraźni.

Jednak według pedagogów, najistotniejszym elementem literatury wpływającym na dzieci są postacie literackie. Stanowią one źródło marzeń, wzory do naśladowania – powód, dla którego dziecko chcę się zachowywać w określony sposób. Największy wpływ mają postacie o wyraźnie zarysowanych sylwetkach pozytywnych, które silnie oddziaływają na emocje dziecka, a przez to rzutują na niego własne odczucia i pragnienia. Tacy bohaterowie mają ogromne znaczenia w kształtowaniu postaw moralnych i światopoglądu, dając też podstawy do tworzenia ideałów. Z kolei marzenia i pragnienia wpływają na dalsze plany zawodowe czy społeczne.

Z tego też powodu, zadaniem rodziców i nauczycieli jest zapoznanie dzieci z takimi książkami, które będą podstawą do marzeń wartościowych oraz podadzą odpowiednie wzorce zachowań. Kontakt z literaturą umożliwi kształtowanie własnej postawy wobec norm moralnych, dlatego ważne jest umożliwienie poznania pozytywnych postaw.

Karolina Łaniewska

Bibliografia: