Scenariusz i projekt wystawy: Tomasz Skorupka

Unikatowe wyroby kultury łużyckiej z kolekcji Muzeum Archeologicznego w Poznaniu.

Kultura łużycka trwała od około 1400 roku p.n.e. do mniej więcej 400 roku p.n.e. i zajmowała znaczny obszar dzisiejszej Polski. Jej charakter kształtowały nowe idee płynące z południa Europy, a szczególnie praktyki związane z obrządkiem pogrzebowym. Pod ich wpływem zanikła tradycja składania zwłok do grobu nakrywanego nasypem ziemnym lub kamiennym, a upowszechnił ciałopalny obrządek pogrzebowy połączony ze zwyczajem wyposażania zmarłego w liczne naczynia gliniane. W czasie trwania tej kultury powstają olbrzymie osiedla obronne, których najsłynniejszym przykładem jest osada w Biskupinie, rozwija się brązownictwo, a pod koniec także metalurgia żelaza. Oba te surowce wykorzystywano do wyrobu zarówno ozdób, jak i narzędzi. Kultura łużycka to także unikalne przykłady sztuki garncarskiej: różnorodne figurki zoomorficzne, rzadziej antropomorficzne, naczynia w kształcie buta czy rogu, kadzielnice, tak zwane dwojaki, trojaki i inne. Wiele z tych przedmiotów, również nie wymienione poniżej wazy, misy czy też naczynia wanienkowate, posiada różnych kształtów i rozmiarów nóżki i nogi.

Przedstawienia zoomorficzne

Modelowanie czworonogów ma dość długą tradycję, sięgającą jeszcze epoki kamienia (neolitu), ale to właśnie w czasie trwania kultury łużyckiej przedstawienia zwierząt stały się niezmiernie popularne. Nowością było najpewniej wypalanie z gliny ptaków, które, sądząc po ilości odkrytych przedmiotów, były formą najbardziej rozpowszechnioną. Niestety, w zdecydowanej większości są to modele bardzo schematyczne, pozwalające jedynie na ogólne stwierdzenie, że jest to ptak pływający lub kroczący. Ornamentyka figurek ptaków ma wyłącznie cechy dekoracyjne, nawiązujące do kanonu, który stosowano do zdobienia naczyń czy biżuterii i stąd też określenie konkretnego gatunku nie jest możliwe. Jedynie zgrubienia po bokach mogą wskazywać na cechy anatomiczne i służyć akcentowaniu skrzydeł. Gatunki ssaków zostały wierniej odzwierciedlone, rozpoznajemy m. in. bydło, barana, kozła, świnię lub dzika, niedźwiedzia, jelenia i konia. Zwykle posiadają one cztery nogi, rzadziej jedną lub są ich pozbawione. Zarówno ptaki, jak i ssaki wyobrażano w postaci pełnych figurek, grzechotek lub naczyń.

Przeznaczenie poszczególnych typów przedmiotów było różne. Pełne figurki zwierząt mogły być wykorzystywane w obrzędach religijnych i służyć przykładowo jako ofiara zastępcza (w zabiegach magicznych zamiast żywych zwierząt używano glinianych modeli) lub też odgrywać jakąś rolę w kulcie płodności. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż, podobnie jak część artefaktów neolitycznych (głównie wyobrażenia ludzi), niektóre figurki pozbawione zostały głowy. Grzechotki kojarzone są najczęściej z zabawkami dla dzieci, ale dzięki badaniom antropologicznym (przeprowadzonym przykładowo na cmentarzysku w Kowalewku) wiemy, że wkładano je również do grobów młodych kobiet, a nawet mężczyzn. Musiały więc mieć one także inne przeznaczenie; obecnie łączy się je z kultem solarnym. Naczynia z wyobrażeniem zwierząt pełniły zaś prawdopodobnie rolę lampek, rytonów lub naczyń kultowych, używanych na przykład podczas obrządku pogrzebowego.

Przedstawienia antropomorficzne

W kulturze łużyckiej postaci ludzkie występują częściej na naczyniach glinianych w formie reliefu wgłębnego, aniżeli w formie osobnych figurek. Rzadkie przykłady tego typu zabytków cechuje bardzo uproszczona forma – nie podkreślano szczegółów anatomicznych, głowa jest ledwo zaznaczona, ramion brakuje lub są rozpostarte, ledwie widoczne nogi są w rozkroku lub stanowią płaską podstawę całości. Poza nielicznymi wyjątkami (idole męskie) nie posiadają one cech umożliwiających nawet określenie płci. Wyjątkowym znaleziskiem jest naczynie w formie kobiety trzymającej oburącz misę, które odkryto w Deszcznie, woj. lubuskie. Gliniane figurki antropomorficzne nawiązują jeszcze do tradycji neolitycznych, łączą się z kultem płodności i urodzaju. Wskazuje się także na ich związek z bóstwami akwatycznymi i lunarnymi.

Naczynia w kształcie buta

Wyobrażenie nogi ludzkiej lub buta posiada bardzo długą tradycję w pradziejach Europy, ale dopiero w kulturze łużyckiej gliniane naczynia tego typu stają się popularne na tak dużą skalę. Dla omawianego okresu charakterystyczne są dwie ich formy: noga zwieńczona naczyniem wazowatym lub kubkiem oraz sama noga (niekiedy wyposażona w ucho). Zdobienie nogi odczytuje się często jako odzwierciedlenie szczegółów anatomicznych (palców) bądź wiązania buta (np. obuwia typu opanek), choć nie można wykluczyć, że są to wyłącznie motywy dekoracyjne. Na uwagę zasługują dość często występujące plastyczne guzki umieszczone po obu stronach naczynia, które mogą imitować kostki. Wyjątkowa forma przedmiotu może sugerować, iż nie wykorzystywano ich jako elementu zastawy codziennego użytku. Zdecydowana większość tego typu naczyń odkryta została w grobach i należy je wiązać z obrządkiem pogrzebowym oraz sferą wierzeń (symbolika przejścia ze świata żywych do świata umarłych).

Naczynia w kształcie rogu

Naczynia w kształcie rogu, zwane także pucharkami, są przykładem przedstawień figuralnych zwierząt. Znajdujemy pośród nich egzemplarze smukłe i pękate, wygięte na całej długości i proste, zaopatrzone w ucho lub tego elementu pozbawione. Ornamentyka naczyń odpowiada kanonom zdobniczym stosowanym przy ceramice codziennego użytku. Zdecydowana większość pucharków w kształcie rogu znaleziona została w grobach. Wśród badaczy panuje przekonanie o kultowym znaczeniu tych naczyń, choć pojawiają się też sugestie, że korzystano z nich w czasie obrzędów, przy okazji różnych zabiegów magicznych.

Kadzielnice

Jest to specyficzna grupa przedmiotów, zwanych również piecykami, których przeznaczenia nie udało się do końca wyjaśnić, choć z pewnością wiązało się ono z obrządkiem pogrzebowym. Naczynia tego typu mają stożkowatą podstawę, zwykle z trzema owalnymi otworami, a wieńczy je miseczka. Wyjątkowym znaleziskiem jest kadzielnica, na której wymodelowano elementy ludzkiej twarzy – nos i uszy.

Szpule

Osobną kategorię zabytków stanowią szpule nazywane w literaturze również świecznikami lub podpórkami. Są to przedmioty gliniane w kształcie słupka, zakończonego po obu stronach płaskimi podstawkami lub o jednym końcu miseczkowatym. Mogły być one wykorzystywane do różnych celów, służyć jako szpulki na nici, świeczniki o przeznaczeniu kultowym itp. Ponadto ostatnie badania wykazały, iż część znalezisk wykorzystywano przy produkcji soli, a mianowicie podpierano nimi umieszczone nad rozżarzonym popiołem naczynia, w których warzono sól. Zdecydowana większość tych przedmiotów odkryta została w grobach i każdorazowo był to tylko jeden egzemplarz. W aspekcie funeralnym miały one znaczenie symboliczne i mogły odzwierciedlać zajęcie, jakim trudnił się zmarły za życia.

Trojaki

Trojakami nazywamy trzy połączone ze sobą wazowate naczynia (w kulturze łużyckiej występują również dwojaki). Znane są trzy ich warianty: pierwszy stanowią naczynia, w których każdy składający się nań element stanowi odrębną całość; drugi to naczynia połączone od wewnątrz niewielkim otworem (otworami); w trzecim brzusiec stanowi całość, a trójdzielność zaznaczona jest poprzez więcej niż jedną szyjkę i wylew. Różnorodna budowa tych przedmiotów nie pozwala na jednoznaczne określenie ich zastosowania.

Stoliki

Wśród unikalnych wyrobów glinianych ludności kultury łużyckiej znajdują się też tzw. stoliki oparte na trzech lub czterech nogach o bardzo różnej wysokości. Sam „blat” bywa okrągły lub prostokątny. Również w tym przypadku określenie funkcji tych naczyń nastręcza trudności. Mogły być one zarówno podpórkami (podobnie jak szpule), jak i podstawkami.